فولیکول مو چیست و چه نقشی در رشد و ترمیم مو ایفا می کند؟

عملکرد مو در بدن انسان‌ها از مدت‌ها قبل موضوع موردعلاقه بشر بوده است و هم‌اکنون نیز به عنوان موضوعی مهم در جامعه و توسعه زیست‌شناسی و علم پزشکی محسوب می‌شود. برای قرن‌ها انسان‌ها مو را به عنوان یکی از موارد اصلی زیبایی چهره به حساب آورده‌اند. پوست سر انسان‌ها نسبت به دیگر نواحی بدن، بیشترین میزان رشد مو را تجربه می‌کند. حال در این مطلب قصد داریم بستر رشد مو یا همان فولیکول مو را برای شما تشریح کنیم. پاسخ به این سؤال که فولیکول مو چیست و چه عملکردی دارد می‌تواند نقشی اساسی در مراقبت از موهای شما داشته باشد. برای آشنایی بیش‌تر با فولیکول و یافتن پاسخ سوال فولیکول مو چیست، همراه ما باشید.

فولیکول مو چیست؟

فولیکول‌های مو ارگان‌هایی کوچک و چاله‌هایی شبیه به پاکت هستند که در پوست پستانداران وجود دارند. این ارگان در لایه درمال (dermal) پوست قرار دارد و از 20 نوع سلول مختلف ساخته شده است. هر یک از این سلول‌ها کاربرد مجزایی دارند. انسان‌ها به طور میانگین دارای 100 هزار فولیکول مو بر روی پوست سر خود هستند. فولیکول مو، رشد مو را از طریق یک فعل‌وانفعال پیچیده میان هورمون‌ها، نوروپیتیدها و سلول‌های ایمنی رقم می‌زند و وظیفه تنظیم رشد مو را بر عهده دارد. این فعل‌وانفعال پیچیده، فولیکول‌های مو را به تولید انواع مختلفی از مو وادار می‌کنند که در بخش‌های مختلف بدن این موها را مشاهده می‌کنید. برای مثال، موهای ترمینال (Terminal hairs) بر روی پوست سر رشد می‌کنند و موهای لانوگو (Lanugo hairs) بدن جنین داخل رحم را می‌پوشانند و در برخی از نوزادان دیده می‌شوند.

موی پوست سر علاوه بر نقشی که در تعیین ظاهر انسان دارد، در برابر اشعه ماورابنفش خورشید نیز نقش محافظ را برعهده دارد و در برابر دمای شدیداً گرم و شدیداً سرد به عنوان عایق عمل می‌کند. تفاوت در شکل فولیکول موی پوست سر، تفاوت‌های نژادی در ظاهر، طول و بافت موی پوست سر را رقم می‌زند.

آناتومی فولیکول مو

ساختار فولیکول مو ساختاری تونل‌مانند در اپیدرم (لایه‌ی بیرونی) پوست است. مو در انتهای یک فولیکول مو شروع به رشد می‌کند. ریشه‌ی مو از سلول‌های پروتئینی تشکیل شده و از خون عروق خونی تغذیه می‌کند.

زمانی‌که سلول‌ها ایجاد می‌شوند، مو در پوست رشد کرده و به سطح پوست سر می‌رسد. غدد چربی نزدیک فولیکول‌های مو، روغن تولید می‌کنند که همین روغن، مو و پوست را تغذیه می‌کند.

موقعیت و توزیع فولیکول‌های مو در سراسر بدن متغیر است. برای مثال، پوست کف دست و کف پا فولیکول مویی ندارند اما پوست سر، ساعدها، پاها و دستگاه تناسلی، فولیکول‌های زیادی در خود دارند. ساختارهای بسیاری وجود دارند که فولیکول مو را شکل می‌دهند. یک فولیکول مو از موارد زیر تشکیل شده است:

پاپیلا (hair papilla)

پاپیلا یک ساختار بزرگ در بخش پایه‌ای فولیکول مو است. پاپیلا عمدتاً از بافت هم‌بند و یک حلقه مویرگی تشکیل شده است. تقسیم سلولی در پاپیلا به ندرت روی می‌دهد.

ماتریس مو (hair matrix)

پیرامون پاپیلا وجود دارد و آن را احاطه کرده است.

غلاف ریشه (root sheath)

یک غلاف ریشه از یک غلاف ریشه بیرونی و یک غلاف ریشه درونی تشکیل شده است.

بِلج (bulge)

این قسمت چندین نوع سلول بنیادی را در خود جای داده است که کل فولیکول مو را با سلول‌های جدید تأمین و پس از ایجاد زخم، در درمان اپیدرم نقش‌آفرینی می‌کند. سایر ساختارهایی که با ساختار فولیکول مو در ارتباط هستند نیز عبارتند از:

• اینفاندیبیلم (infundibulum): مکان فنجان‌مانندی که در آن فولیکول مو رشد می‌کند.
• عضلات آرکتور پیلی (arrector pili muscles): عضلات کوچکی که کنار فولیکول وجود دارند و وظیفه سیخ‌شدن مو را عهده‌دار هستند.
• غدد سباسه (sebaceous glands): همان غدد چربی هستند.
• غدد عرق آپوکرین (apocrine sweat glands): این غدد، عرق آبکی ترشح می‌کنند و وظیفه تنظیم دما را برعهده دارند.

چرخه رشد مو

فرآیند رشد مو در مراحل متوالی مجزایی رخ می‌دهد که عبارتند از: آناژن (Anagen)، کاتاژن (Catagen) و تلوژن (Telogen). این اسامی ریشه‌ای یونانی دارند و از پیشوند Ana به معنی «بالا»، keta به معنی «پایین» و telos به معنی «پایان» اقتباس شده‌اند. هر یک از این فازها دارای چندین فاز فرعی قابل تشخیص از نظر بافت‌شناسی و ریخت‌شناسی هستند. قبل از شروع این مراحل نیز مورفوژنز فولیکولی روی می‌دهد. مورفوژنز فولیکولی همان تشکیل فولیکول است.

فاز آناژن (فاز رشدی)

اولین مرحله «آناژن» نام دارد و یک فاز فعال رشد و تکثیر به حساب می‌آید. مو در این مرحله از ریشه شروع به رشد می‌کند. آناژن طولانی‌ترین مرحله رشد مو است و برای پوست سر از 3 تا 7 سال به طول می‌انجامد. در مورد ابرو این زمان 4 تا 7 ماه است. 90 درصد فولیکول‌های مو در هر زمانی در فاز آناژن قرار دارند. در پایان مرحله‌ی آناژن، یک سیگنال ناشناخته، فولیکول‌ها را به سمت فاز کاتاژن هدایت می‌کند.

فاز کاتاژن (فاز انتقالی)

دومین مرحله «کاتاژن» نام دارد که فاز پسرفتی فولیکول مو است. رشد مو در این مرحله کُند و فولیکول کوچک می‌‌شود. این مرحله برای پوست سر بین 2 تا 4 ماه به طول می‌انجامد. برای ابرو این زمان 3 تا 4 هفته تخمین زده می‌شود. کاتاژن کوتاه‌ترین مرحله‌ی رشد مو به شمار می‌آید. 1 تا 2 درصد فولیکول‌های مو در مرحله‌ی کاتاژن قرار دارند.

فاز تلوژن (فاز استراحت)

سومین مرحله «تلوژن»، فاز استراحت است. در این مرحله، موهای قدیمی می‌ریزند و پس از آن موهای جدید از همان فولیکول مو رشد می‌کنند. این مرحله برای پوست سر بین 3 تا 4 ماه طول می‌کشد و برای ابرو 9 ماه به طول می‌انجامد. 10 تا 14 درصد فولیکول‌های مو در مرحله تلوژن قرار دارند.

البته در تحقیقات اخیر مشخص شده که فولیکول‌های مو در مرحله‌ی تلوژن در حال استراحت مطلق نیستند. فعالیت‌های سلولی زیادی در جریان این فاز اتفاق می‌افتند؛ طوری‌که بافت‌ها می‌توانند بازسازی شوند و موهای بیشتری رشد می‌کنند. به عبارت دیگر، تلوژن برای تشکیل موهایی سالم، مرحله‌ای حیاتی به شمار می‌آید.

فولیکول‌های مختلف، هم‌زمان در مراحل مختلفی از چرخه حضور دارند. برخی از فولیکول‌های مو در فاز رشد قرار دارند و در همان زمان فولیکول‌های دیگری می‌توانند در فاز استراحت حضور داشته باشند. در همان زمان که بعضی از موهای شما در حال رشد هستند، قسمتی از موهای شما می‌توانند در حال ریزش باشند. یک انسان به طور میانگین 100 تار مو را در یک روز از دست می‌دهد.

چرخه زندگی یک فولیکول

در ادامه‌ی پاسخ به سوال فولیکول مو چیست، به سراغ بررسی چرخه‌ی زندگی فولیکول می‌پردازیم. موی شما به طور میانگین در حدود 2.5 سانتی‌متر در هر ماه رشد می‌کند. رشد سریع‌ تر مو و به طور کلی نرخ رشد آن می‌تواند تحت تأثیر سن، نوع مو و وضعیت کلی سلامتی باشد. عملکرد فولیکول‌های مو تنها محدود به رشد موهای شما نیست، آن‌ها بر ظاهر موی شما نیز اثر می‌گذارند. فرم فولیکول موی شما تعیین می‌کند که مو تا چه اندازه فِر باشد. فولیکول‌های دایره‌ای موی صاف تولید می‌کنند و فولیکول‌های بیضی‌شکل موهای فرتری ایجاد می‌کنند.

همچنین دیگر کارکرد فولیکول مو، تعیین رنگ موی شما است. موی شما، مانند پوست، رنگدانه‌های خود را از حضور ملانین دریافت می‌کند. دو نوع ملانین وجود دارد: یوملانین و فئوملانین. ژن‌های شما تعیین می‌کنند که شما یوملانین دارید یا فئوملانین. همچنین ژن‌های شما میزان هر رنگدانه‌ای که شما دارا هستید را نیز تعیین می‌کنند. فراوانی یوملانین موجب سیاهی مو می‌شود، میزان متوسطی از یوملانین، مو را قهوه‌ای می‌سازد و میزان بسیار اندک یوملانین موجب می‌شود مو بلوند شود. در نقطه مقابل، فئوملانین باعث قرمزی مو می‌شود.

این ملانین در سلول‌های فولیکول موی شما ذخیره می‌شود و در آن‌جاست که رنگ موی شما را تعیین می‌کند. با بالارفتن سن، فولیکول‌های شما توانایی خود را در تولید ملانین از دست می‌دهند که منجر به رشد موی سفید یا قهوه‌ای می‌شود. اگر موی شما از فولیکول بیرون بیاید می‌تواند دوباره رشد کند. یک فولیکول آسیب‌دیده تولید مو را متوقف خواهد ساخت. بیماری‌های خاص، مانند آلوپسی (طاسی) می‌توانند کل فولیکول‌های مو را از تولید بازدارند.

مشکلات مرتبط با فولیکول مو

مشکلات مرتبط با فولیکول مو موجب به‌ وجود آمدن تعدادی از بیماری‌های مهم می‌شود. اگر فکر می‌کنید دچار بیماری مو هستید یا به علائمی مانند ریزش مو برخوردید که نمی‌توانید دلیلی برای آن بیابید، بهتر است برای بررسی علت ریزش مو با یک متخصص پوست مشورت کنید. مشکلاتی که تأثیر منفی بر روی عملکرد فولیکول مو دارند عبارتند از:

آلوپسی آندروژنیک (طاسی با الگوی مردانه)

آلوپسی آندروژنیک که به طاسی با الگوی مردانه مشهور است، به بیماری‌ای اطلاق می‌شود که بر روی چرخه رشد و کارکرد فولیکول‌های مو بر روی پوست سر اثر می‌گذارد. چرخه مو کُند، ضعیف و ناگهان کلاً متوقف می‌شود. نتیجه این می‌شود که فولیکول‌ها هیچ موی جدید دیگری تولید نمی‌کنند. براساس آمار کتابخانه ملی پزشکی ایالات متحده آمریکا، 50 میلیون مرد و 30 میلیون زن مبتلا به آلوپسی آندروژنیک شده‌اند.

آلوپسی آره آتا

آلوپسی آره آتا یک بیماری خودایمنی است. سیستم ایمنی فولیکول‌های مو را با سلول‌های خارجی اشتباه می‌گیرد و به آن‌ها حمله می‌کند. این بیماری اغلب ریزش دسته‌ای مو را به دنبال دارد. همچنین می‌تواند به آلوپسی کلی منجر شود که ریزش کل موهای بدن را موجب خواهد شد. تا به‌ حال هیچ درمانی برای آلوپسی آره آتا یافت نشده اما تزریق استروئید یا درمان‌های موضعی می‌تواند ریزش موی ناشی از این بیماری را کاهش دهد.

فولیکولیت

فولیکولیت به التهاب در فولیکول‌های مو اطلاق می‌شود و ویژگی فولیکول مو را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری در هرجایی‌که مو رشد می‌کند می‌تواند اتفاق بیفتد؛ پوست سر، پاها، زیربغل، صورت و بازوها.

فولیکولیت اغلب مانند جوش‌هایی از برجستگی‌های کوچک روی پوست شما ظاهر می‌شود. این برجستگی‌های کوچک می‌توانند قرمز، سفید یا زرد و همراه با چرک باشند. این بیماری اغلب دردناک و همراه با خارش است و غالباً در اثر عفونت استاف (Staph infection) به وجود می‌آید. فولیکولیت‌ می‌تواند بدون درمان برطرف شود اما یک پزشک می‌تواند به شما برای مدیریت این بیماری کمک کند. این کمک می‌تواند شامل درمان‌های موضعی یا داروهای خوراکی برای درمان علت عفونت و تسکین علائم باشد.

تلوژن افلوویوم (Telogen effluvium)

تلوژن افلوویوم یک شکل موقت ولی غیرمعمول ریزش مو است. یک رویداد استرس‌زا موجب می‌شود تا فولیکول‌های مو زودتر از آنچه باید به فاز تلوژن وارد شوند و تلوژن افلوویوم به این صورت روی ویژگی فولیکول مو اثر می‌گذارد. این امر موجب می‌شود مو نازک شده و شروع به ریزش کند. موها اغلب به صورت تکه‌ای بر روی پوست سر می‌ریزند اما در موارد حاد، دیگر نواحی بدن نظیر پاها، ابروها و نواحی عمومی نیز چنین ریزشی را تجربه می‌کنند. این استرس می‌تواند با موارد زیر به وجود بیاید:

• یک رویداد آسیب‌زای فیزیکی
• تولد بچه
• یک داروی جدید
• جراحی
• بیماری
• یک تغییر پر از استرس در زندگی

شوک ناشی از این رویداد باعث ایجاد تغییر در چرخه رشد مو و تأثیر منفی بر روی کارکرد فولیکول مو می‌شود. تلوژن افلوویوم معمولاً موقتی است و نیازی به درمان ندارد. با این‌ حال، اگر فکر می‌کنید مبتلا به تلوژن افلوویوم شده‌اید بهتر است با یک متخصص پوست صحبت کنید تا با بیماری دیگری آن را اشتباه نگرفته باشید.

رشد دوباره موها

اگر دچار بیماری‌ای نظیر آلوپسی یا ریزش مو هستید، شاید این سؤال برای شما پیش آمده باشد که می‌توان با تحریک یک فولیکول مو موجب رشد دوباره‌ی آن شد؟ اگر فولیکولی آسیب دیده باشد، امکان ندارد که بتوان دوباره آن را تحریک کرد. حداقل در برهه‌ی کنونی نمی‌توان این‌کار را انجام داد. اما برخی از تحقیقات سلو‌ل‌های بنیادی امیدواری‌هایی را به وجود آورده‌اند. اما این تحقیقات هنوز بر روی انسان‌ها مورد آزمایش واقع نشده‌اند.

ترمیم مو

در فرآیندهای ترمیم مو، فولیکول‌های مو به عنوان بستری برای دو روش اولیه کاشت مو، پیوند واحد فولیکولی (Follicular Unit Transplantation) و استخراج واحد فولیکولی (follicular unit extraction)، به شمار می‌روند. در هر یک از این روش‌ها، گروه‌های طبیعی از یک تا چهار مو که به آن‌ها واحدهای فولیکولی اطلاق می‌شود از بدن بیمار متقاضی ترمیم مو استخراج و سپس به‌ وسیله‌ی جراحی در ناحیه طاس پوست سر کاشته می‌شوند. به این ناحیه، ناحیه‌ی دریافت‌کننده یا ناحیه‌ی گیرنده می‌گویند. این فولیکول‌‌ها از نواحی از پوست سر یا سایر قسمت‌های بدن که در مقابل اثرات کوچک‌سازی هورمون DHT مقاوم هستند استخراج می‌شوند. کوچک‌شدن ساقه‌ی مو جزء علائم اصلی ابتلا به آلوپسی آندروژنیک است. هنگامی‌که این فولیکول مقاوم به DHT به ناحیه‌ی گیرنده پیوند می‌خورد، چرخه طبیعی رشد مو ادامه می‌یابد؛ بنابراین موهای دائمی و طبیعی در حال رشد برای بیمار فراهم می‌کند.

سخن پایانی

فولیکول موی شما عهده‌دار رشد مو است که این رشد در مراحل مختلفی روی می‌دهد. این فولیکول‌ها نوع موی شما را تعیین می‌کنند. وقتی فولیکولی آسیب ببینند فرایند تولید مو متوقف و چرخه رشد موی شما کند می‌شود. فولیکول نقش مهمی در عمل‌های جراحی ترمیم و کاشت مو ایفا می‌کند.

سؤالات متداول درباره مقاله فولیکول مو چیست؟